شرح کامل فیه مافیه

کتاب شرح کامل فیه مافیه اثری است با حجمی متوسط به نثر، از گفتارهای پراکنده حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی (رومی) در موضوعات گوناگون عرفانی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، فقهی، تربیتی و روانشناسی. از قدیم رسم چنین بوده است که درس ها و تقریرات استادان را یادداشت می کردند و بدان «آمالی» می گفتند و هم اینک زنجیره ای از آثار مختلف بدین نام از گذشتگان به یادگار مانده است.

کتاب فیه مافیه به روش تالیمات رسمی تدوین نیافته که مثلا مقدمه ای داشته باشد و موخره ای، و موضوعات به ابواب و فصولی چند تقسیم شده باشد. چرا که این اثر لطیف عرفانی عنان در عنان رخدادها و فراز و فرودهای ریز و درشت روزمره و پرسش های مجلسیان پیش می رفته است. بنابراین فیه مافیه اثری است جاری در جویبار حوادث، نه اثری جامد در یخبندان سکون و انزوا. و شگرف آنکه بیانات مولانا در هر بخش از آن به صورت دفعی و مرتجل (بدون پیش زمینه ذهنی) ایراد شده است و با این حال مطالبش نغز و نثرش زیبا و دلکش است و از صنایع تکلف بار ادبی در آن خبری نیست.

گفتار مولانا در فیه مافیه، آهنگی گرم و اخوانی دارد و با شهر طنز نیز درآمیخته است و در عین حال جذاب و تاثیرگذار و ایمان آفرین هم هست، و فقط گاهی رنگ مناظره های مدرسی پیدا می کند، و این البته به ندرت دیده می شود. حضور مخاطبانی در این اثر به خوبی حس می شود، اما غالبا هویت شان مجهول است. با این حال نام اکابر عصر، همچون امیر معین الدین پروانه، امیر نایب امین الدین میکائیل و پسر اتابک مجدالدین در اثنای سخنان او یاد می شود، و این خود گواه بر این است که اعیان عصر نیز نسبت بدو ارادت می ورزیده اند.

اما مجلس مولانا به اینان منحصر نمی شد، بلکه طبقات پایین جامعه و کسبه جزء از قبیل قصّاب و بقّال و حتی عیاران نیز از جمله ارادتمندان او به شمار می آمدند و مجلس او محل تلاقی و اتصال همه طبقات اجتماعی اعم از فقیر و غنی بود و پیروان ادیان و مذاهب مختلف نیز در مجالس مولانا به انس و الفت در کنار یکدیگر قرار می گرفتند و بر هیچکس به خاطر نوع مذهبش تغیّر و تعرضی نمی رفت.

کتاب شرح کامل فیه مافیه اثری است از نوع مجلس گویی های صوفیانه و «مجلس گفتن» در لفظ به معنی وعظ گفتن است. و مجلس گویی نوعی از شیوه های تدریس صوفیه بوده که با لطایف گویی های نغز و نکات ظریف در می آمیخته است و بدان مجالس شور و حالی خاص می بخشیده است. فیه مافیه از حیث پختگی و نوع مضامین به مثنوی معنوی بسیار نزدیک است و با دیوان غزلیات نیز همخوانی دارد. مطالب فیه مافیه نشان می دهد که این اثر نیز همچون مثنوی به بارورترین دوره عمر مولانا تعلق دارد، از این رو مطالعه آن بر هر مولانا پژوه بایسته است.

مفهوم فیه مافیه چیست و از کجا آمده است؟

فیه مافیه در لفظ بدن معنی است : «در اوست آنچه در اوست». یا «در آن است آنچه در آن است». واقعا نام عجیب و نا معهودی است! اما این نام از کجا آمده؟! الله اعلم. لیکن به نظر می رسد مولانا در این نامگذاری هیچ دخالتی نداشته است. چون او این گفتارهای پراکنده را به  قصد کتاب شدن بر زبان جاری نمی ساخته است. و حتی در میان تعبیرات و ترکیبات اشعارش چنین جمله عجیبی دیده نمی شود. به نظر می رسد که این تسمیه از سوی یاران و شاگردانش صورت گرفته است.