تاریخ مشروطه ایران

از هر رویداد یا دوره تاریخی گزارش های مختلف و منابع گوناگونی در دسترس است و بنابراین تشخیص حق و باطل از مقایسه گزارش های مختلف با یکدیگر امکانپذیر است. هر قدر اثری مستدل تر و اتکای آن بر اسناد و داده های واقعی محکم تر باشد مطابقت آن با حقیقت عینی بیشتر خواهد بود. ارزش عظیم دو کتاب تاریخ مشروطه ایران و تاریخ هجده ساله آذربایجان تالیف احمد کسروی در همین است.

انقلاب مشروطه کم یا بیش انقلابی از نوع انقلاب های بورژوایی بود که ۱۰۰ سال پیش از آن در غرب رخ داده بود و هدف آن نابودی استبداد شاه و درباریان و استقرار قانون بود. عمده ترین نیروهای مشروطه خواه را «بازاری ها»، پیشه وران و تهی دستان شهری و روحانیون وابسته به آنان تشکیل می دادند.

درباریان فاسد و مستبد، تیول داران و مالکان بزرگ اراضی و نیز روسیه تزاری دشمنان آنان بودند. احمد کسروی روابط درونی و مبارزه طبقات مزبور با یکدیگر را به خوبی درک کرده آنها را نه به عنوان امری جامد و ساکن بلکه به مثابه فرآیندی تاریخی در پیدایش، رشد و تکامل شان در نظر می گیرد.

کسروی خصوصیات انقلاب مشروطه و جزر و مدهای آن، روحیات خوب و بد ملت، و جنبه های مثبت و منفی رهبران آن را در دوران های مختلف با صداقت و درستی تشریح و توصیف نموده است. او نام شهدای بی نام و نشان و قهرمانان گمنامی را که از میان توده ها برخاسته و انقلاب ایران را به پیش رانده بودند زنده کرد. او همیشه این افراد ساده و با ایمان را به تحصیلکردگان فرنگ رفته ولی متزلزل و دو دل ترجیح می داد، وفاداری آنان را می ستود و به آنان نام «پسران توده» می داد.